Jakob Finci predsjednik EWB BIH, Jevreji obilježili 450 godina od dolaska u BiH, žele ostati još toliko

Gotovo 1.000 pripadnika ove vjerske zajednice, osim u Sarajevu, žive u Banjoj Luci, Mostaru, Zenici, Tuzli i Doboju.

Jakob Finci: Po završetku Drugog svjetskog rata skoro svi preživjeli Jevreji vratili su se u BiH

Sanski Most u višestoljetnoj povijesti kao toponim ljudskog obitavališta danas, više kroz rijetke publikacije, a nikako kroz društveni život, pogotovo ne kroz sjećanje kao biološki i fiziološki općenito nepouzdan medij, pamti i život Jevreja sefarda u dolini Sane. To istovremeno znači, kaže povijest ovih krajeva, da sanski Jevreji zauvijek nestaju iz ovog gradića 1942. godine, prije skoro osam desetljeća.

Sanski Jevreji

Materijalni tragovi postojanja Jevreja u gradu na Sani još uvijek odolijevaju ‘zubu vremena’.

Dvije zgrade u Ključkoj ulici, u kojima su trgovine do 1941. godine držali Lezo Levi i porodica Atijas – templ, odnosno kejli kuća Jevrejske opštine u Staničnoj ulici (danas privatno vlasništvo) i zapušteno jevrejsko groblje u naselju Kruhari svjedoče da su ovdje nekada živjeli Jevreji.

Dokumenti svjedoče da su se u Sanskom Mostu, voljom tragičnih povijesnih zbivanja, zadržali svega 66 godina.

Nakon aneksije Bosne i Hercegovine od Austro-Ugarske 1878. godine, u ovaj gradić su stigle prve jevrejske porodice iz Bihaća, Prijedora i Banje Luke, brzo se socijalizirali i radili kao trgovci, zanatlije i državni službenici.

U austro-ugarskom popisu stanovništva iz 1879. godine u Sanskom Mostu nema Jevreja, u bihačkom kotaru ih je 72, a u prijedorskom pet.

Prema popisu iz 1885. godine, u Sanskom Mostu živjelo je sedam Jevreja, u popisu 10 godina kasnije 38, a u četvrtom (posljednjem) austro-ugarskom popisu u gradu na Sani živio je 41 španski Jevrejin i 15 aškenaza – ukupno 56.

Lokalne publikacije i poneki starac koji prkosno odolijeva Alzheimeru sjetit će se trgovine veletrgovca duhanom i soli Brace Hasona uz brijačnicu Zaima Krupića, njegove pekare uz kuću Imširbega Biščevića, trgovine Davida Kabilja u Gornjoj Mahali, gvožđarske radnje porodice Kavezon, ili prvog apotekara Otta Goldbergera.

Pomenut će i rabinera Davida Kabilja.

Valjda najpoznatiji sanski Jevrej i komunistički revolucionar Haim Hajno Atijas učestvovao je u Španskom građanskom ratu, ranjavan na Ebru, zatvaran u logor Gir u Francuskoj, odakle je pobjegao i uključio se u francuski pokret otpora.

Atijas je učestvovao u borbama na barikadama Pariza 1944. godine, prilikom zauzimanja zgrade jugoslovenske ambasade, s činom potporučnika francuske armije vratio se u Jugoslaviju, jedno vrijeme radio u Rijeci i 1948. godine, kao 32-godišnjak impresivne životne biografije, odselio u Izrael.

Nakon toga je više puta dolazio u rodni Sanski Most.

Možda najzanimljivija je biografija 91-godišnjeg Morica Albaharija Sanjanina, koji je s cjelokupnom porodicom pobjegao iz transporta za Jasenovac 1942. godine, priključio se partizanima i danas živi u Sarajevu.

Prema portalu El Mundo Seferad, 2. augusta 1941. godine ustaše su strijeljale šestero Jevreja, a godinu dana kasnije grupa od 49 Jevreja svih uzrasta (članovi porodica Levi, Atijas, Baruh, Kabiljo, Papo, Hason, Albahari, Rajh, Oštric ) transportirana je u koncentracioni logor Stara Gradiška, gdje su ubijeni.

Doktor Samuel Pinto, u knjizi o genocidu počinjenom nad Jevrejima u Bosni i Hercegovini, navodi da je u sistemima logora tadašnje Nezavisne države Hrvatske (NDH) ubijen 241 Jevrej iz Banje Luke, 127 Jevreja iz Bihaća, 42 Jevreja iz Prijedora, 36 Jevreja iz Bosanske Gradiške… ukupno 12.000 od 14.000 koliko ih je živjelo prije Drugog svjetskog rata.

Danas na prostorima Bosanske krajine, osim manjeg broja banjalučkih Jevreja, ne žive pripadnici ove etničke zajednice. Slično je na prostoru cijele Bosne i Hercegovine, s izuzetkom Sarajeva, kako navodi Jakob Finci, predsjednik Jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini.

Nostalgija – tipična jevrejska ‘bolest’

“Danas u Bosni i Hercegovini imamo nešto manje od 1.000 Jevreja, koji uglavnom žive u Sarajevu te u malim jevrejskim opštinama koje postoje pored Sarajeva, u Zenici, Doboju, Tuzli, Mostaru i Banjoj Luci”, kaže Finci.

Rezerviran je prema konstataciji kako, opći je dojam, bosanski Sefardi tiho iščezavaju, odnosno izumiru.

“Teško je složiti se sa tvrdnjom da Jevreji Sefardi iščezavaju iz Bosne i Hercegovine. Naravno, holokaust, u kome je stradalo 85 posto bosanskih Jevreja, učinio je svoje i ta činjenica se nikada neće moći nadoknaditi, jer ih je, od 14.000, stradalo 12.000. Međutim, po završetku Drugog svjetskog rata svi su se Jevreji vratili u Bosnu i Hercegovinu. Nakon stvaranja države Izrael 1948/49. godine, jedan broj je iselio, bojeći se novog rata zbog našeg prekida za Kominformom. Međutim, ako izuzmemo 1992-95. godinu, iseljavanje je prestalo, a po završetku rata više od 40 posto Jevreja koji su napustili Sarajevo su se vratili. Kamo sreće da se vratilo u istom procentu bošnjačkog, srpskog i hrvatskog stanovništva, demografska slika grada bi bila drugačija. Nakon 1995. godine samo je jedna članica naše zajednice napustila Sarajevo i Bosnu i Hercergovinu”, ističe Finci.

Govoreći o osipanju jevrejskog stanovništva u Bosni i Hercegovini nakon pogroma u Drugom svjetskom ratu, predsjednik Jevrejske zajednice naglašava zanimljivu i pomalo frapantnu činjenicu – po završetku tog rata skoro svi preživjeli Jevreji su se vratili u Bosnu i Hercegovinu.

“Morate imati u vidu da je broj preživjelih Jevreja koji se vratio numerički bio mali, svega 15 posto predratnog stanovništva, ali kaže se da je nostalgija tipična jevrejska ‘bolest’. U to vrijeme cijela Evropa je bila razrušena, država Izrael još nije postojala, a Amerika je bila daleko i bila je zatvorena. To je razlog, pored nostalgije, velikom procentu povratnika, koji se 1948/49. godine, po formiranju države Izrael, prepolovio, jer je mnogo Jevreja odlučilo da ode u Izrael. To je bilo i razumljivo, pogotovo što su to bile godine prilične napetosti u Jugoslaviji, koja je prekinula odnose sa Kominformom i očekivao se napad na zemlju. Slična je situacija bila i u drugim republikama tadašnje Jugoslavije”, nastavlja Finci.

Jevreji Mostara, Tuzle, Zenice, Doboja, Banje Luke

Mostarska sinagoga za Sefarde i Aškenaze datira iz 1889. godine i jedna je od najstarijih u Evropi.

Jevreji Mostara su objekat sinagoge poklonili gradu 1952. godine ali do danas im nikada nije izgrađen objekat za molitvu i okupljanja.

Kamen-temeljac budućeg Židovskog centra i sinagoge postavljen je 2001. godine, na Dan sjećanja na žrtve holokausta.

U ovom gradu danas živi oko 40 Jedvreja, a prosječna starost je 60 godina.

Posljednje što je konkretno urađeno za jevrejsku zajednicu Mostara datira iz 2000. godine, kada je na Jevrejskom groblju otkriveno spomen-obilježje za 137 stradalih Jevreja.

U Tuzli, računajući i Jevreje Brčkog, Kladnja i Puračića, danas živi oko 130 Jevreja.

Obilježavaju sve jevrejske praznike te Dan sjećanja na žrtve holokausta i Evropski dan jevrejske kulture.

U Tuzlu su prvi Sefardi iz Španije stigli daleke 1565. godine, a u ‘gradu soli’ držali su apoteke, fabrike špirita, pilane, tvornice namještaja…

Oko 240 Jevreja stradalo je u ustaškim i njemačkim logorima tokom Drugog svjetskog rata, a svega 14 vratilo se u Tuzlu.

Jevrejsko groblje u Tuzli je u lošem stanju, sinagoge nema, čeka se na restituciju, jer se mnoge nekretnine, uključujući dva stana, u gradskim knjigama vode kao vlasništvo Jevrejske opštine.

U objektu zeničke sinagoge smješten je ured Jevrejske opštine Zenica, a 1966. godine ovaj objekat je ustupljen na trajno korištenje Gradu Zenica, odnosno zeničkom muzeju.

U Drugom svjetskom ratu stradala su 172 zenička Jevreja, a preživjelo ih je svega 25. Na jevrejskom groblju sa 116 nadgrobnih ploča posljednji ukop obavljen je 1964.godine.

Jevrejska zajednica Banje Luke krajem prošle godine je u Jevrejskom kulturnom centru, koncertom sefardske muzike ‘Barimatango’ i izložbom ‘Tri života sarajevske Hagade’, uz pomoć Američke ambasade u Bosni i Hercegovini, Američkog kutka Banja Luka, Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine i Društva srpsko-jevrejskog prijateljstva, obilježila Dane jevrejske kulture.

Jedan od najznačajnijih projekata ove zajednice jee knjiga Memoari na Holokaust Jevreja Bosanske Krajine, najveće arhivsko istraživanje dokumentacije o Jevrejima na cijelom prostoru bivše Jugoslavije.

Jevrejska opština u Doboju osnovana je 1871. godine i djeluje sve do danas. Današnja dobojska sinagoga iz 1874. godine uništena je 1942, obnovljena 2003. godine i dobila je naziv ‘Bet Shalom’, na hebrejskom Kuća mira.

Sudeći po ažuriranom portalu i kulturnim i društvenim događajima, ova je zajednica jedna je od najaktivnijih.

Posljednji zabilježeni događaj je februarski koncert ‘Veče jevrejske muzike’, s kantautorom Davidom Reinwaldom.

Dotičemo se jednog od krunskih problema, gubitka imovine kuća, stanova, trgovina u nekadašnjoj komunističkoj državi kroz nacionalizaciju i pitamo safovornika da li smatra da je ona nepovratno izgubljena. Stavljamo to u kontekst eventualnog prijema Bosne i Hercegovine u Evropskui uniju i primjenu evropskih standarda o privatnoj imovini, ali u relaciji a protokom vremena i vjerovatnoćom da možda neće biti živih ljudi ili potomaka vlasnika da imovinu vrate u zakonskoj proceduri.

“Nažalost, živimo u državi koja jedina nije poduzela ništa na restituciji imovine nacionalizovane u ratu ili u periodu socijalizma, jednako Jevrejima i svim ostalim građanima. Naravno, sjećamo se predizborne kampanje i obećanja nakon pada Berlinskog zida, kao ključnog povijesnog trenutka ‘pada željezne zavjese’, kada su sve stranke – Stranka demokratske zajednice (SDA), Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) Bosne i Hercegovine i Srpska demokrfatska stranka (SDS) – obećavale da će prva stvar kada dođu na vlast biti vraćanje nacionalizovane imovine. Nažalost, uskoro je počeo rat, a nakon rata nije nikome padala na pamet restitucija, jer se radilo na obnovi zemlje. Zašto to do danas nije učinjeno, kada su sve bivše socijalističke zemlje to uradile na ovakav ili onakav način – treba pitati nadležne. Naravno, postoji nada da će se nešto uraditi ako su približimo prijemu u EU, ali i to je na ‘dugom štapu'”, mišljenja je Finci.

Finci je i predsjednik Jevrejskog kulturno-prosvjetnog i humanitarnog društva La Benevolencija, koje je, kada je nastalo, početkom 90-tih godina prošlog stoljeća, imalo za cilj čuvanje tradicije i bogatog kulturnog naslijeđa Jevreja Sefarda u Bosni i Hercegovini. Posljednji rat je ovo društvo usmjerio skoro isključivo na humanitarni rad, jer je trebalo zbrinuti oko 500 Jevreja koji su ostali u Sarajevu tokom rata. I u tom tragičnom vremenu je Humanitarna ljekarna La Benevolencija bila najopremljenija medikamentima, da se ne pominje ratna suradnja s UNHCR-om, radio i poštanske veze s cijelim svijetom, humanitarna kuhinja… BH Pošta je prije osam godina izdala poštansku markicu s logom La Benevolencije, povodom 120 godina od osnivanja ovog društva.

Humanitarni i edukativni rad

“La Benevolencija” je od 1892. godine do pred Drugi svjetski rat izrasla u krovnu kulturnu instituciju jugoslovenskih Jevreja, a onda su nacisti i domaći izdajnici raščerupali biblioteku sa oko 100.000 knjiga i pokušali uništiti sve što je bilo jevrejsko. Nakon pada socijalizma, 1991.godine, La Benevolencija pravi prvi veliki sedmodnevni program ‘Šalom Sarajevo, Jevreji voljenom gradu’. ‘Šalom’ znači mir, ali umjesto naših želja za mirom, dobili smo granate i okrenuli smo se spašavanju života i pomoći sugrađanima da prežive. U tom ratnom periodu La Benevolencija se pročula u zemlji i svijetu vodeći tri humanitarne apoteke, koje su isporučile Sarajevu više od 40 posto neophodnih lijekova”, kaže Finci.

Danas La Benevolencija pokušava prezentirati bogatstvo jevrejskog kulturnog stvaralaštva svima. Također sarađuje s drugim nacionalnim humanitarnim društvima, Preporodom, Napretkom i Prosvjetom.

“Čini mi se da naš rad, pogotovo kroz vrlo aktivnu galeriju Novi hram, nije neprimjećen u gradu i šire… La Benevolencija sada djeluje i edukativno, u vidu obrazovanja djece iz oblasti judaizma”, rekao je Finci.

Kaže kako je Jevrejska opština Sarajevo vjerska zajednica i kao takva priznata je od vlasti te aktivno djeluje kroz Međureligijsko vijeće u Bosni i Hercegovini. Jevrejska omladina, kao demografski potporni stub ove malobrojne zajednice, organizirana je u Opštini kroz Savez jevrejskih studenata, a danas je aktivna, primjerice, u pomaganju starijim osobama u vrijeme pandemije, najviše u opksrbi namirnicama.

“Jevreji u Bosni i Hercegovini su obilježili 450 godina od osnivanja Jevrejske opštine 1565. godine. Ona je ostala do danas centralna ustanova koja okuplja sve Jevreje i čvrsta spona kroz protekla stoljeća. Nadamo se i želimo ostati na ovim prostorima i narednih 450 godina”, zaključuje Jakob Finci.

Izvor: Al Jazeera

http://balkans.aljazeera.net/vijesti/jevreji-obiljezili-450-godina-od-dolaska-u-bih-zele-ostati-jos-toliko

Piše: Midhat Dedić